بيمارستان‌هاي آل بويه

بيمارستان‌هاي عضدي

ديگر بيمارستان‌هاي عضدالدوله و شاهان بويه

تشكيلات داخلي بيمارستان‌هاي آل بويه

پي‌نوشت‌ها:

1.در اين باره رك به: ابن مسكويه رازي، ابوعلي احمد، تجارب الامم، ترجمه‌ي علينقي منزوي، ج5، توس، تهران، 1376، ص373-374؛ و نيز ابن اثير، الكامل في التاريخ، تصحيح دكتر محمد يوسف دقاقه، ج7، بيروت، لبنان، دارالكتب العلميه، طبع اول، 1407ق./ 1987م.، ص90-91.
2.ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه‌ي ابن خلدون، ترجمه‌ي پروين گنابادي، تهران، بنگاه نشر و ترجمه‌ي كتاب،1375، ج3، ص720-710؛ و نيز ابن اثير، همان، ج7، ص 377؛ ابن جوزي، ابوالفرج عبدالرحمن، المنتظم في تاريخ الملوك و الامم، ج7، دايرة المعارف عثمانيه، حيدرآباد دكن، 1358، ص113-116.
3.حتي، همان، ص 607.
4.ابن جوزي، همان، 1358ق، ص867؛ ابن مسكويه، تجارب الامم، ج2، مكتب المثني، مصر، 1332ق/ 1914م.، ص404-408.
5.ابن كثير، همان، ج1، ص 299؛ ابن مسكويه، همان، 1376، ص477.
6.مقدسي، 1361، ص 641 و 668.
7.حتي، همان، ص607.
8.در اين باره رك به: مقدسي، همان، ج2، 1361، ص 605-607.
9.ثعالبي، ابومنصور عبدالملك بن محمد، لطائف المعارف، آستان قدس رضوي، مشهد، 1368، ص225؛ محدثي، احمد، تاريخ طب در دوره‌ي آل بويه، احرار، تبريز، 1377، ص44-45.
10.ابن ابي اصيبعه، عيون الانباء في طبقات الاطباء، ج1، ترجمه‌ي سيد جعفر غضبان و محمود نجم آبادي، دانشگاه تهران، تهران، 1349، ص 301.
11.سعيد نفيسي، «تاريخ بيمارستان‌هاي ايران»، شير و خورشيد سرخ ايران، سال3، ش 9-10، 1329-1330ش، ص21؛ فقيهي، علي اصغر، آل بويه؛ اوضاع زمان ايشان با نموداري از زندگي مردم آن عصر، انتشارات صبا، تهران، 1357، ص737.
12.قفطي، جمال الدين، تاريخ الحكماء، ترجمه‌‌ي فارسي از قرن يازدهم هجري، به كوشش بهمن دارايي، دانشگاه تهران، تهران، 1371، ص269-270. عماد الدين كاتب محمد، تاريخ دولة آل سلجوق، اختصار فتح بن علي بنداري، مصر 1318/1900، ص124.
13.نجم آبادي، محمود، تاريخ طب در ايران، ج2، چاپ هنربخش، تهران، 1341، ص776-777.
14.ابن عبري، مختصر تاريخ دول، ترجمه‌ي عبدالحميد آيتي، علمي و فرهنگي، تهران، 1364، ص 243.
15.همان، ص 273.
16.ابوسهل در اين گريز از دست غزنويان در بيابان از تشنگي هلاك گرديد (همان، ص271).
17.ابن ابي اصيبعه، عيون الانباء في طبقات الاطباء، ج1، ترجمه‌ي سيد جعفر غضبان و محمود نجم آبادي، دانشگاه تهران، تهران، 1349، ص301؛ و نيز رك به: نفيسي،سعيد، «تاريخ بيمارستان‌هاي ايران»، شير و خورشيد سرخ ايران، سال3، ش 9-10، 1329-1330ش، ص21.
18.ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه‌ي ابن خلدون، ترجمه‌ي پروين گنابادي، تهران، بنگاه نشر و ترجمه‌ي كتاب،ج3، 1383، ص600-604.
19.منتظم، 6/15، ص125-126؛ ابن اثير، الكامل في التاريخ، تصحيح دكتر محمد يوسف دقاقه، ج7، بيروت، لبنان، دارالكتب العلميه، طبع اول، 1407ق./ 1987م.،ج9، ص 401.
20.ابن جوزي، ابوالفرج عبدالرحمن، المنتظم في تاريخ الملوك و الامم، ج7، دايرة المعارف عثمانيه، حيدرآباد دكن، 1358، ص33.
21.رك به: ابن جوزي، همان، ج7، 1358، ص113-116. و نيز ابن اثير، الكامل في التاريخ، ج7، طبع اول، 1407ق/ 1987م.، ص377.
22.ابوالعباس معين الدين ابي الخير زركوب شيرازي، شيرازنامه، به كوشش اسماعيل واعظ جوادي، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1350، ص51.
23.جرجي زيدان، تاريخ تمدن اسلام، اميركبير، ص610؛ الگود، سيريل، تاريخ پزشكي ايران و سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمه‌ي باهر فرقاني، اميركبير، تهران، 2536شاهنشاهي، 1352، ص 249.
24.مقدسي، ابوعبدالله محمد، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، ترجمه‌ي علي نقي منزوي، شركت مؤلفان و مترجمان ايران، 1361،ج1، ص 224، ج2، ص642-668.
25.مقدسي، همان، 1361، ص642.
26.مقدسي، احسن التقاسيم، ص642.
27.ابن جبير كه در سال 580 از بغداد ديدن كرده، در سفرنامه‌ي خود در اين باره مي‌نويسد: «بيمارستان مشهور ميان محله شارع و باب البصره قرار دارد و آب دجله در بيمارستان جريان دارد». رحله ابن جبير، بي‌تا، ص180؛ الگود، همان، 1352، ص 233.
28.ابن ابي اصيبعه، همان، 1349، ص309.
29.ابن ابي اصيبعه، همان، ص 310.
30.الگود، همان، 1352، ص 232.
31.الگود، همان، همان جا.
32.مستوفي، حمدالله بن ابي بكر بن احمد، تاريخ گزيده، به كوشش عبدالحسين نوايي، تهران، اميركبير، 1363، ص344؛ آدام متز، تمدن اسلامي در قرن چهارم هجري، ج2، ترجمه‌ي ذكاوتي قراگزلو، اميركبير، تهران، 1356، ص117-118.
33.مستوفي، همان، 1363، ص416.
34.ابن ابي اصيبعه، همان، 1349، ص310.
35.مستوفي، تاريخ گزيده، 1363، ص 345.
36.الگود، همان، 1352، ص234.
37.الگود، همان، ص 114-115.
38.ابن اثير، الكامل، ترجمه‌ي علي‌هاشمي، ج15، مطبوعات علمي، تهران، 1344، 1355، ص142.
39.مصطفي جواد و احمد سوسه، دليل خارطه بغداد، عراق، مجمع علمي عراق، 1378ق/ 1958م.، ص141، 607/1.
40.فراي، ر.ن.، تاريخ ايران كمبريج، ج4، ترجمه‌ي حسن انوشه، اميركبير، تهران، 1371، ص248.
41.ابوشجاع، ذيل تجارب الامم، ج1، مصر، 1332ق/ 1914م.، ص68؛ مستوفي، همان، 1363، ص415.
42.فقيهي، همان علي اصغر، آل بويه؛ اوضاع زمان ايشان با نموداري از زندگي مردم آن عصر، انتشارات صبا، تهران، 1357، ص 751. به نقل از: ابن خلكان، وفيات الاعيان، به كوشش احسان عابي، ج1، دار صادر، بيروت، 1297/1987، ص457.
43.رك به: مجمع التواريخ و القصص، ص394.
44.مستوفي، همان، 1363، ص416.
45.و يا دارالشفايي كه عضدالدوله براي بيماران رواني، مجزا از بيمارستان عضدي احداث كرد.
46.از طرفي ديگر در كتب مختلف به ديوانگان اهل معرفت در اين بيمارستان و برخي بيمارستان‌هاي ديگر مي‌توان برخورد. از جمله اينكه ذكر گرديده است «ابوبكر بن انبازي در بيمارستان باب المحول (بغداد) ديوانه‌اي را ديد كه در علم قرات قرآن نظيري نداشت. و نيز در المجانين نيشابور، جواني با كمال و شعردان نگهداري مي‌شد. در اين بين از افراد معروفي كه به واسطه‌ي اختلال حواس در تيمارستان از آنها مواظبت مي‌شد، احمد بن يحيي بلاذري، مورخ معروف (نويسنده‌ي كتاب‌هاي فتوح البلدان و انساب الاشراف) است كه در اواخر عمر به نوعي جنون مبتلا شد و تا آخر عمر در بيمارستان به سر برد. فقيهي، همان، ص753.
47.درواقع در اين بيمارستان تني چند از پزشكان غيرمسلمان يكي پس از ديگري رياست بيمارستان عضدي را برعهده گرفتند كه از جمله‌ي آن‌ها: ابوالحسن بن سنان بن ثابت بن قره صابي بود كه در حدود سال 439ق. پيشواي ترسايان بيمارستان بوده است و ديگري امين الدوله بن تلميذ كه تا هنگام وفات (560ق.)‌پيشوايي ترسايان را برعهده داشت. رك به: غنيمه، عبدالرحيم، تاريخ دانشگاه‌هاي بزرگ اسلامي، ترجمه نورالله كسائي، تهران، يزدان، 1364، ص172. به نقل از: مايرهوف، من الاسكندريه الي بغداد، ص93.
48.فقيهي، علي اصغر، آل بويه، تهران، صبا، 1357، ص747-749.
49.نجم آبادي، همان، ج2، ص 776-777.
50.بغدادي، صفي الدين، مراصد الاطلاع علي اسما الامكنه و البقاع؛ ج2، بيروت، دارالجيل، 1412ق./1992م، ص512؛ ابن جوزي، همان، ج7، 1358ق، ص288؛ كسايي، ص401.
51.بغدادي اصفهاني، تاريخ سلسله‌ي سلجوقي، ترجمه‌ي جليلي، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1356، ص40؛ الگود، همان، 1352، ص245.
52.ابن اثير، همان، ج16، 1344-1355، ص34.
53.نجم آبادي، همان، ج2، ص 777-778.
54.ابن اثير، عزالدين ابوالحسن علي بن محمد جزري، الكامل في التاريخ، ترجمه‌ي ابوالقاسم حالت و عباس خليلي، ج1، تهران، مؤسسه‌ مطبوعاتي علمي، 1371، ص108.
55.ابن جبير، همان، ص 180.
56.الگود، همان، 1352، ص 245.
57.ابن بلخي، فارسنامه، تصحيح گاي لسترنج و نيكلسوف، دنياي كتاب، تهران، 1363، ص133.
58.الگود، همان، 1352، ص247. كاغذ در محلي به نام «سوق الحسام» ساخته مي‌شد كه مابين دروازه‌ي سوريه و دروازه‌ي كوفه واقع بود و از بيمارستان قديم چندان فاصله‌اي نداشت. عضدالدوله اين بازار را تعمير كرد و در حالي كه در آن موقع قسمت اعظم آن ويرانه بود مورخين نوشته‌اند كه در بخش كتابفروشي سوق المارستان بيش از صد مغازه‌ي كتابفروشي وجود داشته است. الگود، همان، همان جا.
59.درواقع نمي‌توان با سخن دكتر الگود مبني بر اينكه بناي بيمارستان مستنصريه (640-623ق.) دليلي بر عدم رونق و استفاده‌ي بيمارستان عضدي بوده است. موافق بود (الگود، همان، 1352، ص248). زيرا بناي بيمارستان در بغداد هيچ دليلي بر عدم وجود بيمارستاني ديگر در بغداد نمي‌تواند باشد زيرا ما در دوره‌ي مقتدر چندين بيمارستان را شاهد مي‌باشيم كه تقريباً به طور همزمان و در يك دهه‌ي زماني بنا شده‌اند و همگي از فعاليت و رونق برخوردارند.
60.كتبي، محمد بن شاكر، فوات الوفيات، تحقيق محيي الدين عبدالحميد، ج2، مطبعه السعاده، مصر، 1951م.، ص75.
61.ابن فوطي، كمال الدين، الحوادث و التجارب الناضه في المائه السابعه، مطبعه العربيه، بغداد، 1351ق.، ص 433.
62.ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه‌ي محمدعلي موحد، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1337، ص216-217.
63.ابن فوطي نيز فعاليت بيمارستان عضدي را تا سال 626 تأييد نموده و تا بدين تاريخ بيمارستان را در رونق و قيد حيات توصيف مي‌نمايد. رك به: ابن فوطي، الحوادث الجامعه و التجارب النافع في مائه السابعه، بيروت، لبنان، دارالفكر الحديث، 1407ق./ 1987م.، ص7.
64.لسترنج، همان، ص 268-269.
65.مستوفي، همان، ص 115.
66.ابن ابي اصيبعه، همان، 1965م.، ص 461.
67.نجم آبادي، همان، ج2، ص 768.
68.مقدسي، همان، 1385، ص 642.
69.ابن بلخي، فارسنامه، به كوشش علي نقي بهروزي، اتحاديه‌ي مطبوعاتي فارس، شيراز، 1342، ص184.
70.رك به: تاج بخش، حسن، تاريخ دامپزشكي و پزشكي ايران، ج1، دانشگاه تهران، تهران، 1372، ص 98.
71. بريز كه اينك به صورت دهي باقي مانده است از دهستان‌هاي حومه‌ي بخش مركزي لار بوده و در 36 كيلومتري شمال غربي اين شهر واقع است.
72.به نقل از: الگود، همان، 1352، ص249-250. Herbert. A.R.Relation of some years Travaili,p.36
73.ذهبي، شمس الدين محمد، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، تحقيق عمر عبدالسلام، تومري، دارالكتاب عربي، بيروت، 1414ق./1994م.، ص170.
74.ابن كثير دمشقي، همان، ج12، 1428-1429ق/ 2007م، ص15؛ و نيز رك به: ابن كثير، همان، ج8، 1407ق./1987م، ص138.
75.محمدي ملايري، محمد، فرهنگ ايراني پيش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامي و ادبيات عربي، دانشگاه تهران، تهران، 1350، ص21.
76.سامي، علي، شيراز شهر جاويدان، انتشارات نويد، شيراز، 1363، ص457.
77.خضري، عبدالعزيز، جعفري، محمود، «مروري بر بيمارستان‌هاي شيراز در بستر اعصار و قرون»، مجموعه مقالات كنگره‌ي بين المللي تاريخ پزشكي در اسلام و ايران، ج1، به كوشش قربان بهزاديان، انتشارات مؤسسه توسعه‌ي دانش و پژوهش ايران، بي‌تا، ص417-418.
78.محدثي، همان، ص 62.
79. درباره‌ي سنان بن ثابت و آزمون وي از اطباء و گسيل نمودن پزشكان به مناطق مختلف مواردي هستند كه دوران آل بويه را در پزشكي و رونق طبابت معروف و خاص نموده است. رك به: قفطي، همان، ص 267-265.
80.كسايي، نورالله، فرهنگ نهادهاي آموزشي در ايران (از روزگار باستان تا تأسيس دولت صفوي)، دانشگاه تهران، تهران، 1383، ص399. D.M.Dunlop,Encyclopedia islam,IV,1224,P.399
81.نجم آبادي، همان، ج2، ص 775.
82.ذهبي، همان، 1414ق/ 1994م.، ص473. (حوادث 351-380).
83.ابن ابي اصيبعه در اين باره مي‌نويسد: عبيدالله گفته پدرم جبرئيل در شيراز به خدمت عضدالدوله درآمد و از طبيبان مخصوص او گرديد و در ضمن از جمله طبيبان عمومي بيمارستان بود و گفت در بيمارستان علاوه بر اينان از چشم پزشكان دانشمند، ابونصر حلي و از جراحان ابوالخير و ابوالحسن بن تفاح و گروهي از شكسته بندان بودند كه ابوصلت از همه‌ي آن‌ها مهم‌تر محسوب مي‌شد (رك به: ابن ابي اصيبعه، همان، ج1، 1349، ص368).
84.ابن جوزي، همان، ج7، ص112.
85.الگود، همان، 1352، ص255.
86.در اين باره رك به: الگود، همان، 1352، ص258.
87.ابن جوزي، همان، ج8، 1358، ص251؛ مصطفي جواد و احمد سوسه، همان، 1378ق/ 1958م.، ص145؛ كسايي، همان، 1383، ص403.
88.كسايي، همان، 1383، ص403.
89.كسايي، همان، همان جا.
90.الگود، همان، 1371، ص210؛ كسايي، همان، 1383، ص402.
91.الگود، تاريخ پزشكي ايران، 1352، ص346.
92.در اين باره ابن نديم و قفطي مي‌آورند كه محمدبن زكريا سري بزرگ و پهن داشت و در مجلسي مي‌نشست، فرود او شاگردان و فرود ايشان شاگردان شاگردان نشستي و چون كسي از خارج درآمدي سؤالي داشتي، بايستي از شاگردان شاگردان بپرسد و اگر جواب آن نزد ايشان نباشد، به شاگردان بي‌واسطه رفع كنند و اگر نزد ايشان نيز نبودي، اين وقت «رازي»‌خود به سخن درآمدي (رك به: ابن نديم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه‌ي محمدرضا تجدد، ج1، انتشارات اساطير با كمك مركز بين المللي گفتگوي تمدن‌ها، تهران، 1381، ص531؛ قفطي، همان، ص375).
93.ابن نديم، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، اميركبير، 1366، ص531؛ ابن ابي اصيبعه، عيون الانباء في طبقات الاطباء، بيروت، مكتبه الحياه، 1965، ص416.
94.بنگريد به: نظامي عروضي، احمد، چهار مقاله، تصحيح محمد قزويني، معين، تهران، ابن سينا، 1341، ص87؛ ابن نديم، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، اميركبير، 1366، ص517؛ مقالات فروزانفر، به كوشش عنايت الله مجيدي، تهران، دهخدا، 1351، ص150.
95.زرين كوب، عبدالحسين، كارنامه اسلام، شركت سهامي انتشار، تهران، 1348، ص52.
96.سرمدي،محمدتقي، تاريخ پزشكي و درمان در جهان، ج1، انتشارات سرمدي، تهران، 1377، ص399.